(19-02-2018)

ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ: Alex H. Johnstone - Πρωτοπόρος στην έρευνα για τη διδασκαλία της χημείας και των φυσικών επιστημών

Ο καθηγητής Alex Η. Johnstone απεβίωσε σε ηλικία 87 ετών, την 1η Δεκεμβρίου 2017, και η νεκρώσιμη ακολουθία έγινε την 8η Δεκεμβρίου 2017 στην St Ninians United Free Church, στο Stirling της Σκοτίας. Υπηρέτησε ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης και υπήρξε διεθνώς ανεγνωρισμένος επιστήμονας και πρωτοπόρος στην έρευνα για τη διδασκαλία και τη μάθηση της χημείας και των φυσικών επιστημών. Πολύ σωστά, θεωρείται ως ένας από τους ιδρυτές της διδακτικής της χημείας ως επιστημονικού αντικειμένου.

Γεννήθηκε το 1930 στο Εδιμβούργο και μεγάλωσε στο κοντινό και παραθαλάσσιο Leith (Λιθ). Στο πανεπιστήμιο σπούδασε χημεία, φυσική, μαθηματικά, βοτανική και βιβλικές σπουδές και έλαβε πτυχίο χημείας με βαθμό άριστα από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Αφού έλαβε την προβλεπόμενη κατάρτιση ως εκπαιδευτικός, υπηρέτησε συνολικά επί 13 χρόνια ως καθηγητής χημείας πρώτα στο κολλέγιο George Watson στο Εδιμβούργο και εν συνεχεία επικεφαλής καθηγητής χημείας στο σχολείο μέσης εκπαίδευσης (high school) στο Stirling της Σκωτίας. Κατά τη θητεία του στο Stirling, επανέγραψε (μαζί με τον Τ. Ι. Morrison) το μεγαλύτερο μέρος του προγράμματος σπουδών χημείας για τα σχολεία της Σκωτίας, καθώς και διάφορα συνοδευτικά εγχειρίδια που επηρέασαν τη διδασκαλία της σχολικής χημείας για μια γενιά ("Chemistry takes shape", 4 τόμοι, 1965). Διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην εισαγωγή του πρωτοποριακού μεταλυκειακού 6ου έτους σπουδών (Sixth Years Studies) σε θέματα φυσικών επιστημών σε όλη τη Σκωτία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ήταν επίσης κύριος εξεταστής στην Κεντρική Επιτροπή Εξετάσεων της Σκωτίας, ενώ εξεπόνησε και διδακτορικό δίπλωμα στη διδακτική της χημείας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης.

Οι μεγάλες ακαδημαϊκές του ικανότητες τον έφεραν σε θέση λέκτορα στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης, όπου εν συνεχεία εξελίχθηκε σε ανώτερο λέκτορα και σε υφηγητή της ανόργανης χημείας. Υπήρξε ιδρυτής και διευθυντής του "Κέντρου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών" (Centre for Science Education) στη Σχολή Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης, ενός διεθνούς φήμης κέντρου για την παιδαγωγική έρευνα στις φυσικές επιστήμες. Η Σχολή Θετικών Επιστημών δημιούργησε ειδικά γι' αυτόν και τον διόρισε στη θέση του καθηγητή της Διδακτικής Φυσικών Επιστημών, όπου υπηρέτησε μέχρι τη συνταξιοδότησή του.

Η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του, επί σχεδόν 30 χρόνια, αφιερώθηκε στην έρευνα για τη διδασκαλία και τη μάθηση της χημείας και των άλλων φυσικών επιστημών. Επέβλεψε πάνω από 80 διδακτορικούς φοιτητές και συνέγραψε πάνω από 200 ερευνητικές εργασίες, 8 βιβλία και 11 προσκεκλημένα κεφάλαια βιβλίων, εκτός από ένα ευρύ φάσμα άλλου διδακτικού υλικού. Έδωσε πολυάριθμες προσκεκλημένες ομιλίες σε συνέδρια και διετέλεσε πρόεδρος του Τμήματος Εκπαίδευσης της Βασιλικής Εταιρείας της Χημείας και αντιπρόεδρος της Εταιρείας αυτής.

Μεγάλη διεθνή επιρροή άσκησε και ασκεί τόσο σε ερευνητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο η κατά Johnstone διάκριση των τριών επιπέδων στη διδασκαλία της χημείας, του μακροσκοπικού, του συμβολικού και το υπομικροσκοπικού (το διάσημο “τρίγωνο του Johnstone”). Eνώ οι δάσκαλοι της χημείας κινούνται άνετα στο εσωτερικό του τριγώνου, χρησιμοποιώντας και συνδέοντας μεταξύ τους και τα τρία επίπεδα, αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο για τους νεαρούς μαθητές της χημείας, οι οποίοι θα χρειαστούν πολύ χρόνο για να το πετύχουν. Κατά συνέπεια και σύμφωνα με τον Johnstone, αν θέλουμε οι νεαροί μαθητές να μοιραστούν τον ενθουσιασμό μας για τη χημεία, θα πρέπει να εναρμονίσουμε τη λογική μέθοδο στο μάθημα αυτό με μια ψυχολογική προσέγγιση που μάς προσφέρει η παιδαγωγική έρευνα. Πολύ σημαντικές υπήρξαν ακόμη οι εργασίες του Johnstone οι σχετικές με τη λύση προβλημάτων των φυσικών επιστημών και τη θεωρία επεξεργασίας πληροφοριών. Aλλα πεδία όπου συνεισέφερε ερευνητικά ήταν αυτά των προγραμμάτων σπουδών της χημείας, της αξιολόγησης των γνωστικών επιδόσεων των μαθητών, της εργαστηριακής διδασκαλίας και της μελέτης των στάσεων των μαθητών απέναντι στα μαθήματα των φυσικών επιστημών.

Το έργο του αναγνωρίστηκε σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, με μετάλλια, βραβεία και προσκεκλημένες ομιλίες, όπως: Το μετάλλιο Nyholm της Βασιλικής Εταιρείας της Χημείας (1979). το μετάλλιο Mellor του Βασιλικού Αυστραλιανού Χημικού Ινστιτούτου (1987), το Μετάλλιο Brasted της Αμερικανικής Χημικής Εταιρείας (1996), η διάλεξη FECS της Ομοσπονδίας Ευρωπαϊκών Χημικών Εταιρειών (1997) και το βραβείο της Αμερικανικής Χημικής Εταιρείας για Εξαιρετική Επίδοση στην Έρευνα για τη Διδασκαλία και τη Μάθηση της Χημείας (2009).

Εκτός από το επιστημονικό έργο του, είχε πολλά άλλα ενδιαφέροντα και επιδόσεις, όπως τις δεξιότητές του στα γαλλικά και τα γερμανικά, την αγάπη του για την πεζοπορία και την ορειβασία, καθώς και τα ενδιαφέροντά του για την ιστορία, τη βοτανική και τη γεωλογία. Αγαπούσε το χορωδιακό τραγούδι και ήταν επίσης λαϊκός ιεροκήρυκας στην τοπική του εκκλησία, όπου χρησιμοποίησε την προηγούμενη βιβλική του εκπαίδευση στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.

Ο γράφων είχε την τύχη να σπουδάσει κοντά στον καθηγητή Johnstone στο Τμήμα Χημείας και στο Centre for Science Education του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικής άδειας το 1990, όπου διδάχθηκα μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, μελέτησα αρκετές διδακτορικές διατριβές που είχαν εκπονηθεί ή εκπονούνταν στο Κέντρο και γνώρισα πολλούς από τους συνεργάτες του. Οι συζητήσεις μαζί του ήταν ένα πλήρες σχολείο, ενώ μου έδωσαν την ευκαιρία να γνωρίσω βαθύτερα τον επιστήμονα, τον δάσκαλο και τον άνθρωπο Johnstone. Ιδιαίτερη εντύπωση μου είχε κάνει η συμβουλή του προς εμένα ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι "πρώτα (πρέπει να) είμαστε χημικοί και έπειτα παιδαγωγοί", με την οποία απέδιδε μεγάλη βαρύτητα στην πολύ καλή γνώση της χημείας. Δεν θα ξεχάσω ακόμη που με έπαιρνε μαζί του σε επιστημονικές συναντήσεις και εργασίες σε σχολεία τόσο εντός όσο και εκτός Γλασκόβης, καθώς και στα φοιτητικά εργαστήρια γενικής χημείας και στα φροντιστηριακά μαθήματά του. Πολύτιμα ήταν και τα επιστημονικά σεμινάρια διδακτικής φυσικών επιστημών που διεξάγονταν τακτικά στο Κέντρο. Οι σπουδές μου κοντά του επηρέασαν καθοριστικά την όλη έρευνά μου στη διδακτική της χημείας και των φυσικών επιστημών τόσο θεματικά όσο και μεθοδολογικά, και δεν είναι τυχαίο που με την επιστροφή μου από τη Γλασκόβη στα Ιωάννινα ανέλαβα την επίβλεψη των πρώτων διδακτορικών φοιτητών μου στη διδακτική της χημείας.

Η επιστημονική σχέση μου και συνεργασία με τον καθηγητή Johnstone υπήρξε αδιάλειπτη και αποδοτικότατη από τότε που τον γνώρισα μέχρι τον θάνατό του. Ιδιαιτέρως σημαντική και καθοριστική ήταν η συμβολή του ως σύμβουλος έκδοσης και ως κριτής εργασιών του περιοδικού Chemistry Education Research and Practice (CERP), που ίδρυσα το 2000, έπειτα από το συνέδριο ECRICE (βλ. παρακάτω). Σημειωτέον ότι το περιοδικό CERP αφιέρωσε το ειδικό τεύχος του έτους 2006 στον καθηγητή Johnstone: Chemical Education Research in Glasgow in Perspective. Ηταν ακόμη προσκεκλημένος ομιλητής στο 5ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για την Έρευνα στη Διδακτική της Χημείας (European Conference on Research in Chemical Education, ECRICE) που διοργάνωσα το 1999 στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, καθώς και στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση" το 2007, επίσης στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (σε αυτό το συνέδριο, ήμουν πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής). Οι δύο μνημειώδεις αυτές ανακοινώσεις του έχουν δημοσιευθεί και είναι διαθέσιμες:

O καθ. Γεώργιος Τσαπαρλής λαμβάνει το Βραβείο Εκπαίδευσης της Βασιλικής Εταιρείας της Χημείας